خلیجفارس؛ خلیجِ تاریخ | در مورد اهمیت خلیجفارس چه می‌دانیم؟
جهان ما پر از دریا‌هایی است که بازگوکننده سرنوشت بشر هستند. اما تاریخ گواهی می‌دهد اهمیت دریایی مانند دریای فارس، گاهی از حوادث تمدنی خشکی‌ها هم فراتر می‌رود.
به گزارش شهرآرانیوز، دهم اردیبهشت به نام «روز ملی خلیجفارس» نام‌گذاری شده است و مراد از این گرامیداشت، یادآوری بیرون‌راندن پرتغالی‌ها از این آبراه حیاتی در دوره صفویان است. اما باید علاوه بر بیان این موضوع مهم تاریخی، دلایل دیگری که بر اهمیت خلیجفارس افزوده‌اند نیز به طور شایسته بررسی شوند.
اهمیت طبیعی و تاریخی خلیجفارس
زمین‌شناسان معتقدند که در حدود پانصد هزار سال پیش، صورت نخستین خلیجفارس در کنار دشت‌های جنوبی ایران تشکیل شد و به مرور زمان، بر اثر تغییر در ساختار درونی و بیرونی زمین، شکل ثابت کنونی خود را یافت. خلیجفارس در آغاز بسیار پهناور بوده به‌طوری‌که تا اواخر دوره سوم زمین‌شناسی، بیشتر جلگه‌های برازجان، بهبهان و خوزستان ایران تا کوه‌های زاگرس در زیر آب بوده‌اند.
از تغییرات خلیجفارس این است که طی دوران آخرین عصر یخبندان (حدود ۷۰ تا ۱۱ هزار سال پیش) که آب‌وهوای زمین سرد بوده و یخسارهای قطبی و یخچال‌های کوهستانی به‌دلیل جذب آب اقیانوس‌ها باعث پایین‌رفتن سطح آب (به‌طور میانگین ۱۲۰ متر) شده‌اند، سطح آب آن هم پایین آمده است. در این مدت، جایی که امروزه با نام خلیجفارس می‌شناسیم، وجود نداشته و به‌صورت گودالی بسیار بزرگ بوده که رودخانه پهناور اروندرود به آن می‌ریخته است و در عمیق‌ترین بخش‌های آن، دریاچه‌ها و برکه‌هایی وجود داشته‌اند. برخی بررسی‌ها نشان می‌دهد که احتمالاً تمدنی در آن مناطق شکل گرفته که با بالاآمدن سطح آب در خلیجفارس به‌خاطر گرم‌شدن هوا، بقایای آن به زیر آب رفته است.
خلیجفارس قرن‌ها مرکز حیاتی تجارت و حمل‌ونقل بوده است. تاریخ خلیجفارس را می‌توان به دوران باستان با شواهدی از سکونت‌گاه‌های اولیه انسان‌ها در حدود ۵۰۰۰ سال قبل از میلاد ردیابی کرد. در طول تاریخ، خلیجفارس خانه بسیاری از امپراتوری‌ها و تمدن‌ها از جمله سومری‌ها، اکدی‌ها، بابلی‌ها، ایرانی‌ها، یونانی‌ها و اعراب بوده است.
این تمدن‌ها برای حفظ خلیجفارس جنگیده‌اند و محل درگیری‌های متعددی بوده است. در قرن هفتم، خلافت اسلامی بر منطقه خلیجفارس تسلط یافت و به مرکز مهم تجارت و بازرگانی تبدیل شد. خلیجفارس در طول قرن نوزدهم با افزایش صادرات نفت شاهد رشد چشمگیری در تجارت بود و تا به امروز یکی از صادرکنندگان اصلی نفت است.
پیشینه تاریخی و تمدنی خلیجفارس
یونانیان اولین بار نام «دریای پارس» را بر این آب‌ها اطلاق کردند و سفرنامه نئارخوس تا صدها سال بعد، تنها مأخذ مورد استفاده جغرافی‌دانان برای شناخت این آب‌ها و سواحل آن بود.
خلیجفارس و مترادف‌های آن در سایر زبان‌ها، اصیل‌ترین نام و نامی است برجای‌مانده از کهن‌ترین منابع که از سده‌های پیش‌ازمیلاد به‌طور مستمر در همه زبان‌ها و ادبیات جهانی استفاده شده و با پارس، فارس، ایران و عجم ـ نام‌های ایران ـ و معادل‌های آن در سایر زبان‌ها گره خورده است.
گرچه این آبراهه در همه متون تاریخی و جغرافیایی عربی، «خلیج فارس» و «بحر فارس» نامیده شده است، این نام‌گذاری از دهه ۱۳۳۰ خورشیدی از سوی ملی‌گرایان عرب مورد چالش واقع شده است. کشورهای عربی از دهه ۱۹۶۰ میلادی و با گسترش اندیشه‌های پان‌عربی توسط جمال عبدالناصر از نام جعلی خلیج عربی استفاده می‌کنند. این مطلب طی یک بخشنامه از طرف اتحادیه عرب به همه کشورهای عربی رسماً ابلاغ شده است. اما سایر کشورهای جهان و سازمان‌های بین‌المللی همچنان از نام اصلی و کهن «خلیج فارس» به صورت رسمی استفاده می‌کنند.
در سال‌های اخیر، بسیاری از دانشمندان غربی و عربی و مسلمان در خصوص قدمت نام خلیجفارس یا علت تحریف نام خلیجفارس، اظهارنظرهای مستندی داشته‌اند که مجموعه این اعترافات در کتاب «اسناد نام خلیجفارس، میراثی کهن و جاودان» نوشته محمد عجم و در وب‌سایت مرکز مطالعات خلیجفارس و دریای پارس جمع‌آوری شده است.
تا پیش از دههٔ ۱۹۶۰، تمامی کشورهای عربی از عبارت «الخلیج الفارسی» در مکاتبات رسمی خود استفاده می‌کردند، اما در سال‌های اخیر و به ویژه از دهه شصت میلادی به این سو، تحریف نام خلیجفارس در مکاتبات رسمی و در برخی نشریات و بنیادهای خبرپراکنی عربی دنبال شده است.
خلیجفارس در واقع محور ارتباط بین اروپا، آفریقا، آسیای جنوبی و جنوب‌شرقی بوده و از نظر راهبردی در منطقه خاورمیانه، به عنوان بزرگ‌ترین و مهم‌ترین مرکز ارتباطی بین این سه قاره است و بخشی از یک سیستم ارتباطی شامل اقیانوس اطلس، دریای مدیترانه، دریای سرخ و اقیانوس هند است. به همین دلیل از دیرباز مورد توجه قدرت‌های جهانی و همچنین بازرگانان و تجار دنیا بوده است. همچنین این منطقه منبع مهم انرژی جهان است. در مجموع، خلیجفارس از نظر جغرافیای سیاسی، استراتژیک، انرژی و تاریخ و تمدن یک پهنه آبی مهم و حساس در دنیا محسوب می‌شود.
بزرگ‌ترین عامل اهمیت خلیجفارس وجود معادن سرشار نفت و گاز در بستر و سواحل آن است به‌طوری‌که این منطقه را «مخزن نفت جهان» نام نهاده‌اند. خلیجفارس مسیر انتقال نفت کشورهای ایران، عراق، کویت، عربستان و امارات متحده عربی است و به همین سبب، منطقه‌ای مهم و راهبردی به‌شمار می‌آید. در حدود ۳۰ درصد نفت جهان از منطقه خلیجفارس تأمین می‌شود.
از منظر نظامی، وجود پایگاه‌های نظامی متعدد اعم از دریایی، هوایی و زمینی در منطقه خلیجفارس که عمدتاً متعلق به کشورهای آمریکا و انگلستان هستند و همچنین حضور ناوهای جنگی کشورهای غربی به‌ویژه آمریکا در آب‌های خلیجفارس، اهمیت نظامی و راهبردی این خلیج را نمایان می‌سازد. جنگ نفت‌کش‌ها که در جریان جنگ ایران و عراق رخ داد، یکی از عوامل حضور نظامی کشورهای غربی به‌ویژه آمریکا در خلیجفارس شد. اهمیت نظامی‌راهبردی خلیجفارس به‌طور ویژه در جریان جنگ ایران و عراق، جنگ خلیجفارس و جنگ عراق آشکار شد.
بیرون‌راندن پرتغالی‌ها، نقطه عطف تاریخ
۲۱ آوریل سال ۱۶۲۲، ایل قشقایی به رهبری امام‌قلی‌خان، فتح هرمز (۱۶۲۲) را با موفقیت انجام داد و جزیره را از بزرگ‌ترین امپراتور قرن پس گرفت و جایگاه خود را در جهان در فهرست ابرقدرت‌های قرن شانزدهم ثبت کرد. انگلیسی‌ها نیز ۴ کشتی خود را با خدمه فنی در اختیار ارتش امام‌قلی‌خان گذاشتند.
باید دانست تا پیش از این واقعه مهم، ایران هیچ‌گاه در عرصه دریایی نتوانسته بود سیادت نظامی خود را، مانند دوره‌های باستانی حفظ نماید. بنابراین، فتح هرمز نه‌فقط به منزله یک اقدام نظامی، بلکه به عنوان تغییردهنده مسیر بسیاری از حوادث تاریخی حتی تا سال ۱۳۵۰ خورشیدی و پس‌گیری جزایر سه‌گانه ایرانی، اهمیت یافت.
آلبوکرک، فرمانده پرتغالی اعتقاد داشت هر کشوری که سه نقطه مالاگا، عدن و هرمز را در اختیار داشته باشد، بر تجارت دنیا حاکم خواهد بود. اهمیت هرمز آن‌قدر بود که استعمارگران انگلیسی را نیز به طمع انداخته بود. به دلیل شکایت‌های ایرانیان گمبرون از بی‌ادبی‌های پرتغالی‌ها، سپاه ایران قصد تنبیه پرتغالی‌ها در خلیجفارس نمود و نه‌تنها جزیره هرمز را آزاد ساخت بلکه این مقدمه شد که پرتغالی‌ها تا مومباسا در کنیا عقب‌نشینی کنند؛ و این شکست، شکست‌های پی‌درپی پرتغال در شرق آفریقا را به‌دنبال داشت و با حمایت پادشاهان ایران، امام مسقط موفق شد قلعه عظیم مومباسا را در جنگ خونینی که به «جنگ صلیبی مومباسا» معروف است، تصرف کند.
ایران تا سال ۱۸۲۰ پرچم‌دار تمام خلیجفارس و دریای عمان و بحر فارس (مکران) شد. انگلیسی‌ها از شکست پرتغال خرسند بودند، به قدرت ایران اعتراف داشتند و ایران را تنها رقیب قدرتمند عثمانی‌ها می‌دانستند. عهدنامه مجمل ۱۸۰۹ و عهدنامه مفصل ۱۸۱۲ حاکمیت ایران را بر کل خلیجفارس به رسمیت شناخت در‌حالی‌که که انگلیس خود به عنوان ابرقدرت جهان ظهور می‌کرد.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
